Son günlerde ülkemizde hukuka ve adalete dair yaşanan olaylar gündemde yerini güçlü bir biçimde müdafaaya devam ediyor. Hayatın çok merkezi bir yerini kaplayan bu kavramlar insan psikolojisinde nerede duruyor ve çocuklara nasıl anlatılır üzere sorular da soruluyor. Ruhsal Danışman Sümeyye Üstün bu yazıda adalet duygusu üzerine açıklamalarda bulunuyor.
Adaletin üç farklı tipi vardır. Bunlardan birincisi, yargı adaletidir ve kanunların verdiği menfaatle ilgilidir. İkincisi toplumsal adalettir ve gelenek ve göreneklerin verdiği paylaşımla ilgilidir. Üçüncüsü ise vicdani adalettir ve vicdani normlarla ilgilidir. İnsan psikolojisinde ve aile içinde adaletten bahsedildiğinde vicdan adaleti öne çıkar. Zira bu adalet, rastgele bir yargı süreci ile direkt bağlı değildir.
Öte yandan adalet ve eşitlik kavramları da sıklıkla karışabiliyor. Eşitlik her vakit adaleti sağlamayabilir. Örneğin çalışan, emek harcayan bir çocuğa verilen ödül ile tembellik yapan, umursamayan bir çocuğa verilen mükafatın tıpkı olması eşitlik olarak görülebilir ama adil görülemez. Hak edene hak ettiği kadarını vermek şahsî hudutlarla da ilgili bir durumdur. Bu açıdan adalet, epeyce ince bir teraziye sahiptir ve insanın temel varoluşuyla ilgilidir.
Bunula birlikte, travmatik tecrübeler sonrası insanların “Bu neden benim başıma geldi! Ben bunu hak etmedim!” gibi cümleleri söylediğini duymuşsunuzdur ve hatta kendiniz de bu cümleleri kurmuşsunuzdur. Bu cümleler, insanın en temel adalet hissiyle alakalıdır. İnsan tabiatı bir alma-verme istikrarı üzerine heyetidir ve bunu farkında olmadan gözetir. Keskin olaylar yaşandığında ve istikrarlar bozulduğunda adalet duygusu sarsılır. Hayata karşı alacak-verecek durumu başlayabilir. Ve insan kendi iç adaletini tesis etmedikçe dış dünyaya da adil davranamaz. Bu sebeple insanın iç adaleti, kendi küçük hayatındaki küçük detaylarda adaleti gözetmesiyle başlar. Bazen bir arkadaşının başarısına sevinebilmesiyle başlar, güzel bir şeyi takdir edebilmesiyle, berbat bir davranışı reddedebilmesiyle başlar. Bazen alışverişte hile yapmamasıyla başlar, sattığı malının kusurunu örtmemekle başlar. Bazen de güç olsa da en sevdikleri tarafından maruz kaldığı yanlışlara “bu yanlış” diyebilmekle başlar. İnsan kendi hayatını ne kadar adil yaparsa bir müddet sonra dünya da birebir oranda adilleşmeye başlar.
ADALET AİLEDE BAŞLAR
İnsanın adalet duygusu aile içinde, anne baba davranışları ile başlar. Konutta adaleti sağlayacak şahıslar anne ve babalardır. Her ne olursa olsun “Annem babam bana haksız yapmaz/Annem babam benim hakkımı gözetir” hissine sahip olan bir çocuk adalet hissini içselleştirebilir. Böylelikle hem çocuğun konuta bağlılığı artar hem de sorumluluk duygusu artar.
Bunun yanı sıra, anne babanın kendi ortasındaki adalet de çocuktaki adalet hissini direkt etkileyen bir öbür etmendir. Anne-baba ortasındaki ilgi, çocuğun direkt gözlemlediği, model olarak algıladığı birinci yerdir. Çocuk başlangıçta anne babasından diğer bir dünyanın var olduğunu bilmez. Bu sebeple anne-babanın kendi ortasındaki adalet davranışları, birbirlerinin hakkını gözetmeleri, birbirlerine hoş kelamlar söylemeleri, birbirlerine yardımcı olmaları ve bir takım ruhuyla yaşamaları çocuklardaki adalet hissini oluşturur.
KARDEŞ REKABETİ VE ADELET DUYGUSU
Aile içinde kardeşler olduğunda rekabet duygusu artar. Çocuklar doğal olarak birbirini kıskanır ve doğal olarak birbirini geçmeye çalışır. Bu insan psikolojisinde resen var olan bir durumdur. Kardeş kıskançlığının ve rekabetinin olması kendi başına sorunlu değildir. Lakin, bu kardeş rekabetleri anne baba tarafından yanlışsız yönetilemediğinde haksızlık ve adaletsizlik hisleri artar.
Bazen çocuklara yapılan latifeler da adalet hissini olumsuz tesirler. Bilhassa yaklaşık 11 yaşından küçük çocuklar, soyut düşünme hünerleri gelişmediği için latife ve gerçeği pek fazla ayırt edemez. Örneğin bir çocuğun kardeşi doğduğunda “Senin de pabucun dama atıldı”, “Onu sevmeyeceğiz, seni seveceğiz”, “Sen artık abla/abi oldun bana bu kadar sırnaşma”, vb. üzere sözler çocukların kardeşlerini düşman üzere algılamalarına sebep olabilir. Anne ve babaların bu biçimde latifelerle çocuklarına yaklaşmamaları ve çocukları ortasında adil olmaları kardeş kıskaçlığı ve rekabetini dindirmek açısından çok temeldir.
HAK VE SORUMLULUKLARDA İSTİKRAR GÖZETİLMELİDİR
Sağlıklı hudut koyabilmek bir meskende yapılabilecek en temel ve en değerli prensiptir. Zira hudut güzelleştirir. Hudut koymanın, hak ve sorumluluğu korumakla birlikte, uygunlaştırma özelliği de vardır. Yani hudut koymak bir tıp merhemdir. Bir çocuğun hak ve sorumluluklarının ne olduğunu ona öğreten şey sınırdır. Çocuklar ne her şeyi yapabileceklerini zannetmelidir ne de hiçbir şey yapamayacağını zannetmelidir. Çocuğun hak ve sorumluluklarındaki dengeyi sağlayan şey, anne babanın koyduğu sağlıklı sonudur.
Öte yandan, birtakım çok muhafazacı yahut kuşkucu aile tipleri vardır. Bu ailelerde anne babalar çocuklarını çok fazla korur, kollar ve adaletli de davranır. Ama öte yandan bu çocuklar, dış dünyaya karşı kuşkucu olurlar ve dış dünyayı tehdit olarak algılarlar. Bu çocuklar yetişkin olduklarında da dış dünyayı, yabancı insanları, yeni olan şeyleri bir tıp tehdit olarak algılamaya devam ederler. Bu şahıslar insanlara ehemmiyet veremeyen bireyler olurlar. Bu manada iç dünya ve dış ortasındaki adalet sağlanamaz. Bu sebeple adalet, insan münasebetlerinde ve dış dünyada da sağlanabilmelidir.
ADALET VE İNANÇ SEVGİ ÜZERİNE İNŞA EDİLİR
Sevginin girmediği hiçbir yerde güçlü âlâ hisler oluşmaz. Ruhsal canlılık, çocuğun kendi varlık duygusu fakat ve fakat sevginin olduğu yerde yeşerir. Sevgi ve disiplin ortasındaki istikrar epey kıymetlidir. Bu istikrar ise lakin tutarlılığın olduğu yerde sağlanabilir.
Tutarlılık iki formda sağlanır: Birincisi anne ve babanın bir gün evet dediğine bir gün hayır dememesi ile ilgilidir. Anne ve babanın bir gün bir şeyi çok önemseyip öteki bir gün görmezden gelmesi tutarsızlık oluşturur. Tutarsızlığın olduğu yerde gerçek sevgi yeşeremez. İkinci tutarlılık ise anne ve babanın kendi ortasındaki tutarlılıktır. Annenin evet dediğine baba hayır diyorsa, babanın evet dediğine anne hayır diyorsa, anne ve baba kendi ortasında ikircikli hislere sahipse bu tutarsızlık çocuğa geçer. Hal bu türlü olunca çocuk hangisine ahenk sağlayacağını karıştırır ve burada sağlıklı bir bağlanma ve itimat münasebetinden kelam edilemez. Bu sebeple anne babanın hem davranışlarında hem de kendi ortalarındaki adaleti tesis etmeleri temel inanç ve adalet hisleri için son derece kıymetlidir.
Sümeyye Üstün Ruhsal Danışman